زمان تقریبی مطالعه: 10 دقیقه
 

تضمین (علم نحو)




تضمین، اصطلاحی در علم بدیع و نحو عربی می‌باشد.


۱ - معنا


عبارت است از دادن معنای کلمه ای به کلمه دیگر تا آن کلمه، در صورت وجود قرینه، هر دو معنا را ادا کند. این قاعده در هر سه قسم کلمه در عربی ( اسم و فعل و حرف ) کاربرد دارد.
[۱] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،ج۳،ص۱۳۶،چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۲] ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات: معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، ج۲، ص۲۴ ـ ۲۵، چاپ عدنان درویش و محمدمصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.
ازینرو تضمین را در عربی بابی وسیع دانسته اند.
[۳] ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۳۱۰، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۴] ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۴۳۵، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).


۲ - در فعل و حرف


تضمین در فعل و حرف مانند «عَیْناً یَشْرَبُ بِهاعِبادُاللّهِ..»
[۵] انسان/سوره۷۶، آیه۶.    
فعل «یَشْرَبُ» با حرف جرّ «مِن» به کار می‌رود، ولی در این آیه با حرف جاره «ب» آمده، زیرا متضمن معنای فعل «یَرْوی» (سیراب می‌شود) یا «یَلْتَذُّ» (لذت می‌برد) است، و مفهوم آیه چنین است: چشمه ای که بندگان خدا در ضمن نوشیدن از آن، سیراب می‌شوند یا لذت می‌برند. همچنین می‌توان گفت که حرف «باء» متضمن معنای «مِن» است.
[۶] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۱۳۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۷] محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعه کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۱، ص۴۶۹، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
تضمین در اسم مانند قول اعشی : «سُبْحانَ مِنْ عَلْقَمَةَالف'اخِرِ»؛ کلمه « سبحان » متضمن معنای برائت است، ازینرو با حرف جاره «مِن» و به معنای «بَراءَةً منه» آمده است.
[۸] ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۴۳۵، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).


۳ - در قرآن


تضمین در چندین آیه قرآن
[۹] بقره/سوره۲، آیه۱۸۷.    
[۱۰] نساء/سوره۴، آیه۲.    
[۱۱] صافات/سوره۳۷، آیه۸.    
به کار رفته و بعضی مفسران نیز بدان تصریح کرده اند.
[۱۲] زمخشری، ج۱، ص۲۳۰.
[۱۳] زمخشری، ج۱، ص۴۶۵.
[۱۴] زمخشری، ج۴، ص۳۵.
[۱۵] عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، ج۱، ص۱۵۴، چاپ علی محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۶] عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، ج۱، ص۳۲۷، چاپ علی محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۷] عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، ج۱، ص۱۰۸۸، چاپ علی محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۸] فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، ج۱، ص۱۲۶، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۱۹] فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، ج۱، ص۲۷۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۲۰] فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، ج۲، ص۳۹۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
ابوکبیر هُذلی ، شاعر جاهلی، و فَرَزْدَق (متوفی ۱۱۰) نیز آن را به کار برده اند.
[۲۱] ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۶۸۵ ـ ۶۸۶، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
[۲۲] محمدباقر بن علی رضا شریف اردکانی، جامع الشواهد، ج۱، ص۲۳۶، تهران ۱۳۷۹.
[۲۳] محمدباقر بن علی رضا شریف اردکانی، جامع الشواهد، ج۱، ص۲۷۸ـ۲۷۹، تهران ۱۳۷۹.


۴ - در باب تعدی و لزوم


در برخی کتاب‌های صرف و نحو به تضمین در باب لزوم و تعدی فعل اشاره شده و مثال‌هایی آمده است، مانند «رَحُبَتْکُم الدارُ» که فعلِ «رَحُبَ» لازم است اما با مفعولٌ به ، ضمیر «کُمْ»، آمده، زیرا این فعل متضمن معنای «وَسِعَ» است.
[۲۴] عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۱۷۰، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
یا مانند «سَمِعَاللّهُ لِمَنْ حَمِدَه» که فعل متعدی «سَمِعَ» متضمن معنای «استجاب» است، ازینرو با حرف جرّ «ل» آمده است.
[۲۵] ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۶۸۵، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
[۲۶] عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۱۷۱، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.


۵ - جنبه بلاغی


از جنبه بلاغی، بررسی کرده‌اند که آیا تضمین حقیقت است یا حقیقت و مجاز یا مجاز مرسل یا کنایه .
[۲۷] محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی کتاب مغنی اللبیب، ج۲، ص۳۰۵ـ ۳۰۶، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان (بی تا).
[۲۸] خالد بن عبداللّه ازهری، شرح التصریح علی التوضیح، ج۲، حاشیة یس بن زین الدین، ص۴ـ۷، و بهامشه حاشیته لِیس بن زین الدین، (بیروت، بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
سعدالدین تفتازانی (متوفی ۷۹۳) تضمین را حقیقت
[۲۹] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو، ج۱، ص۱۳۴، چاپ فایز ترحینی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
دانسته و عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱) آن را مجاز شمرده است.
[۳۰] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،ج۳،ص۱۳۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۳۱] محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعه کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۱، ص۴۶۹، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.


۶ - فراوانی کاربرد


در باره فراوانی کاربرد تضمین، ابن جنی
[۳۲] ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۳۱۰، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
و ابوالفتح
[۳۳] ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۶۸۶، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
تصریح کرده‌اند که چنانچه موارد تضمین گِرد آید، مقدار آن زیاد خواهد بود، ازینرو برخی تضمین را قیاسی دانسته و آن را برای آسانی و گسترش زبان مفید دانسته اند.
[۳۴] خالد بن عبداللّه ازهری، شرح التصریح علی التوضیح، ج۱، ص۳۴۶، و بهامشه حاشیته لِیس بن زین الدین، (بیروت، بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
[۳۵] عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۱۷۱، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
ولی به عقیده ابن هشام و ابوحیان ، تضمین قیاسی نیست
[۳۶] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو، ج۱، ص۱۳۶ـ۱۳۷، چاپ فایز ترحینی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
و سماعی بودن آن تا حدی است که جز به ضرورت نباید آن را به کار برد.
[۳۷] ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات: معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، ج۲، ص۲۵، چاپ عدنان درویش و محمدمصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.


۷ - شرائط


در جلسات مجمع اللغة العربیة در قاهره، مباحثی درباره تضمین مطرح
[۳۸] عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۵۸۴ ـ ۵۹۳، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
و نتیجه این جلسات چنین اعلام شد: تضمین، قیاسی است نه سماعی، و باید سه شرط در آن منظور گردد: وجود مناسبت بین دو فعل ، وجود قرینه ای که مانع از اشتباه باشد، سازگاری تضمین با ذوق عربی. پیشنهاد مجمع آن بود که جز برای غرض بلاغی از تضمین استفاده نشود.
[۳۹] امیل بدیع یعقوب، موسوعة النحو و الصرف و الاعراب، ص۲۱۰-۲۱۱،بیروت ۱۹۸۶.
[۴۰] عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۵۹۴، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.


۸ - فهرست منابع


(۱) قرآن.
(۲) ابن جنی، الخصائص، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۳) ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
(۴) ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات: معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، چاپ عدنان درویش و محمدمصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.
(۵) خالد بن عبداللّه ازهری، شرح التصریح علی التوضیح، و بهامشه حاشیته لِیس بن زین الدین، (بیروت، بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
(۶) محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
(۷) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی کتاب مغنی اللبیب، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان (بی تا).
(۸) زمخشری.
(۹) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۱۰) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو، چاپ فایز ترحینی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۱۱) محمدباقر بن علی رضا شریف اردکانی، جامع الشواهد، تهران ۱۳۷۹.
(۱۲) فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۳) عباس حسن، النحو الوافی، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
(۱۴) عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، چاپ علی محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۵) امیل بدیع یعقوب، موسوعة النحو و الصرف و الاعراب، بیروت ۱۹۸۶.

۹ - پانویس

 
۱. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،ج۳،ص۱۳۶،چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲. ↑ ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات: معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، ج۲، ص۲۴ ـ ۲۵، چاپ عدنان درویش و محمدمصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.
۳. ↑ ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۳۱۰، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
۴. ↑ ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۴۳۵، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
۵. ↑ انسان/سوره۷۶، آیه۶.    
۶. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۱۳۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۷. ↑ محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعه کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۱، ص۴۶۹، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
۸. ↑ ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۴۳۵، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۷.    
۱۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۲.    
۱۱. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۸.    
۱۲. ↑ زمخشری، ج۱، ص۲۳۰.
۱۳. ↑ زمخشری، ج۱، ص۴۶۵.
۱۴. ↑ زمخشری، ج۴، ص۳۵.
۱۵. ↑ عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، ج۱، ص۱۵۴، چاپ علی محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۶. ↑ عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، ج۱، ص۳۲۷، چاپ علی محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۷. ↑ عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، ج۱، ص۱۰۸۸، چاپ علی محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۸. ↑ فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، ج۱، ص۱۲۶، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۱۹. ↑ فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، ج۱، ص۲۷۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۲۰. ↑ فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، ج۲، ص۳۹۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۲۱. ↑ ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۶۸۵ ـ ۶۸۶، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۲۲. ↑ محمدباقر بن علی رضا شریف اردکانی، جامع الشواهد، ج۱، ص۲۳۶، تهران ۱۳۷۹.
۲۳. ↑ محمدباقر بن علی رضا شریف اردکانی، جامع الشواهد، ج۱، ص۲۷۸ـ۲۷۹، تهران ۱۳۷۹.
۲۴. ↑ عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۱۷۰، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
۲۵. ↑ ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۶۸۵، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۲۶. ↑ عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۱۷۱، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
۲۷. ↑ محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی کتاب مغنی اللبیب، ج۲، ص۳۰۵ـ ۳۰۶، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان (بی تا).
۲۸. ↑ خالد بن عبداللّه ازهری، شرح التصریح علی التوضیح، ج۲، حاشیة یس بن زین الدین، ص۴ـ۷، و بهامشه حاشیته لِیس بن زین الدین، (بیروت، بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
۲۹. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو، ج۱، ص۱۳۴، چاپ فایز ترحینی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۳۰. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،ج۳،ص۱۳۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳۱. ↑ محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعه کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۱، ص۴۶۹، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
۳۲. ↑ ابن جنی، الخصائص، ج۲، ص۳۱۰، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
۳۳. ↑ ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۶۸۶، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۳۴. ↑ خالد بن عبداللّه ازهری، شرح التصریح علی التوضیح، ج۱، ص۳۴۶، و بهامشه حاشیته لِیس بن زین الدین، (بیروت، بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
۳۵. ↑ عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۱۷۱، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
۳۶. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو، ج۱، ص۱۳۶ـ۱۳۷، چاپ فایز ترحینی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۳۷. ↑ ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات: معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، ج۲، ص۲۵، چاپ عدنان درویش و محمدمصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.
۳۸. ↑ عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۵۸۴ ـ ۵۹۳، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
۳۹. ↑ امیل بدیع یعقوب، موسوعة النحو و الصرف و الاعراب، ص۲۱۰-۲۱۱،بیروت ۱۹۸۶.
۴۰. ↑ عباس حسن، النحو الوافی، ج۲، ص۵۹۴، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.


۱۰ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تضمین»، شماره۳۶۰۰.    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات علم بدیع | علم بدیع




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.